Bùi Giáng Giữa Chúng
Ta
Trần Hữu Thục
(kỷ niệm ngày Sinh
Nhật của Trung Niên Thi Sỹ 17-12)
Có lẽ chưa có người
nghệ sĩ nào mà cái chết gây ra sự quan tâm nơi nhiều người thuộc
nhiều thế hệ khác nhau như Bùi Giáng. Từ trong nước ra ngoài nước,
từ già đến trẻ, từ chống Cộng đến thân Cộng và kể cả Cộng sản, tất
cả đều nhất loạt bày tỏ t́nh cảm và ḷng trân trọng của ḿnh đối với
Bùi Giáng.
Tin tức về sức khỏe
cũng như cái chết của ông được loan báo tức thời, đồng loạt trên các
báo trong và ngoài nước. Chúng ta có cảm tưởng như cái chết của ông
đă tạo nên một sự đoàn kết hiếm có giữa những người viết lách trong
giai đoạn lịch sử mà sự nghi kỵ vẫn c̣n nằm ở hàng đầu.
Hầu như các nhà văn,
nhà thơ, nhà báo đều nhất loạt ca ngợi nhân cách và sự nghiệp của
nhà thơ đất Quảng này. Mọi người đều dùng những từ hay nhất, đẹp
nhất để xưng tụng ông. Ta thử đọc qua một số câu trích của một số
nhà văn, nhà thơ viết về ông trên Hợp Lưu, số đặc biệt về Bùi Giáng
[1] sau đây:
Nhà thơ Huy Tưởng: Bùi
Giáng "thông tuệ và tài ba ngất trời điên đảo" ..." thiên tài thơ
Bùi Giáng" (HL, tr. 9)
Nhà văn Mai Thảo:"Bùi
Giáng chất ngất một trời chữ nghĩa, Bùi Giáng trùng trùng một biển
văn chương" (HL, tr. 12)
Nhà phê b́nh Huỳnh Hữu
Ủy: " Đi cho tới cùng cái sâu thẳm nhất của ngôn ngữ, tới đỉnh cao
chót vót của nó, sống với nó trong từng mỗi giây phút, trong từng
mỗi sát na, xưa nay có lẽ chỉ mới có Bùi Giáng là một." (HL, tr. 19)
Nhà văn Cung Tích Biền:
"Bùi Giáng giàu ngôn ngữ như cát băi biển"... "Bùi Giáng đă trải một
cánh bay dài mênh mông chiếc bóng trong bầu trời thi ca Việt Nam nữa
thế kỷ qua" (HL, tr. 62 & 54)
Nhà phê b́nh văn học
Bùi Vĩnh Phúc: "Ông là một thi sĩ bát ngát, ngây thơ và cỏ hoa điên
đảo" (HL, tr. 75)
Nhà phê b́nh Hoàng
Nguyên Nhuận: "Đời anh là một công án tử sinh" (HL, tr. 96)
Ông Huỳnh Ngọc Chiến:
"Bùi Giáng là bậc thượng trí, hầu như "vô sở ngộ" (HL, tr. 135).
Bà Ư Nhi: "...những
câu thơ được chắt ra từ máu của con người khắc khoải khôn nguôi về
thân phận con người, về thế gian này" (HL, tr. 138)
Nhà thơ Thanh Tâm
Tuyền: "Bùi Giáng là một thiên tài tự hủy ghê gớm nhất của thi ca
hiện đại" [2]
Nhà phê b́nh văn học
Nguyễn Hưng Quốc: "Thơ Bùi Giáng là những phún thạch phun lên từ hỏa
diệm sơn của hồn ông". [3]
Ông Nguyễn Hoàng Văn:
"Thơ ông là khối trầm hương chữ nghĩa" [4] vv...và vv...
Tóm lại, đặt bút viết
về ông, ta chỉ biết có ca tụng và ca tụng. Dường như ta có quyền
dùng bất cứ ngôn ngữ xưng tụng nào sáng giá nhất để nói về ông mà
không sợ đại ngôn, không sợ nhầm lẫn.
Bùi Giáng giữa chúng
ta: hư cấu
Thế là, năm nay (1998)
, văn học Việt Nam có ba cái tang lớn: Mai Thảo, Nguyên Sa và Bùi
Giáng. Nói chung, cảm giác của chúng ta đối với ba cái chết không
hoàn toàn giống nhau, Mai Thảo một cách, Nguyên Sa một cách và Bùi
Giáng một cách. Nhưng Bùi Giáng khác xa nhất.
Theo tôi, khi nghĩ đến
Mai Thảo hay Nguyên Sa, ta nghĩ đến những con người thật. Họ đă đến,
đă sống, đă tồn tại đâu đó, như ta, bên cạnh ta, vui buồn với ta,
chia sẻ với ta, cao thượng như ta và cũng tục tằn như ta. Mai Thảo
chết như là một maithảo. Nguyên Sa chết như một nguyênsa. Cũng như,
tôi rồi sẽ chết như tôi, anh rồi sẽ chết như anh. Bùi Giáng th́ khác.
Bùi Giáng không chết như Bùi Giáng. Ông chết như một người khác chết.
Khi nghe tin ông chết, ta có thương tiếc, nhưng dường như không xúc
động mấy. Không bàng hoàng mấy. Không xót xa mấy. Ta có cảm giác như
nhà thơ vừa lên đường rong chơi ở một nơi nào đấy rất xa, rất khác
thế giới chúng ta đang ở. Và sẽ trở về. Mai, mốt, hay một lúc nào đó,
nhưng chắc chắn trở về. Tại sao ta có cảm giác đó? Tôi không nghĩ
rằng v́ Bùi Giáng hiện đang ở trong nước c̣n Mai Thảo hay Nguyên Sa
th́ ở ngoài nước, tức là gần chúng ta hơn. Theo tôi, ngay khi ông
c̣n sống, ông vốn đă cư ngụ ở một thế giới khác với chúng ta rồi, dù
ông vẫn ăn, vẫn uống, vẫn gần cận ta hàng ngày. Chúng ta vẫn gặp ông
đâu đó, thỉnh thoảng, hoặc có khi hàng ngày, hàng tuần mà không có
cảm giác ǵ khác ngoài cảm giác này: đó là Bùi Giáng. Thế thôi. Ta
biết ông vẫn c̣n đó, chưa đi đâu xa. Cần cho ông cái ǵ, ta sẽ có
ông bên cạnh để cho. Cần thơ, ông sẽ chép ngay một loạt mấy bài thơ
hay cả chục bài thơ không chừng. Ông ở đó, như ta, với ta, nhưng
dường như khác băng tầng. Hồi c̣n ở Sài G̣n, nhiều khi ở tiệm sách
ra, trên tay c̣n cầm cuốn sách của ông vừa mới mua, lại gặp ông đang
đứng ngay giữa đường, múa may, cười cợt mà tôi vẫn ít có liên hệ nào
giữa cuốn sách đang cầm trên tay và tác giả đang ở đó. H́nh như Bùi
Giáng trên sách không dính dáng ǵ đến Bùi Giáng đang ở kia.
Thế đấy! Trong chúng
ta, Bùi Giáng nửa thực, nửa hư. Vừa thiên tài, vừa là người điên.
Vừa rất giống lại vừa quá khác chúng ta. Trong chúng ta, Bùi Giáng
luôn luôn là một nghịch lư. Ta vừa quan tâm đến ông, vừa hững hờ với
ông. Tin ông chết không làm tim ta đau nhói lên như một số người
khác, Nguyên Sa chẳng hạn. Tôi muốn nói: Bùi Giáng hiện hiện giữa
cuộc đời và giữa chúng ta như một hư cấu. Nghĩa là một nhân vật. Một
câu chuyện. Có thể nói cho rơ hơn, theo tôi, ông là nhân vật trong
một cuốn truyện dài không kết thúc. Và sẽ không bao giờ kết thúc.
Ngay lúc này đây, ông chết đă mấy tháng rồi mà tâm thức của tôi về
ông vẫn chẳng khác ǵ trước đây, khi c̣n ở Sài G̣n hay cách xa ông
đến ½ ṿng trái đất. Tôi vẫn tự hỏi: chẳng biết ông chết thật hay
ông giả vờ. Bùi Giáng thân xác đă tiêu tán, nhưng Bùi-Giáng-như-một-hiện-sinh
vẫn c̣n đâu đó, nghêu ngao ca hát, làm thơ và sống hồn nhiên trên
các đường phố Sài G̣n. Một Sài G̣n có Bùi Giáng và một Bùi Giáng có
Sài G̣n:
Và ở Sài G̣n vẫn c̣n
Bùi Giáng
Tối tối về chùa đêm
làm thơ
Ngày ca múa khóc cười
giữa chợ
Kẻ sĩ điên thế kỷ mù
rồi.
Mai Thảo
Sống như là hư cấu.
Chết như là hư cấu. Và v́ là hư cấu, ta có quyền đọc lại đời ông.
Nghĩa là cũng như bất cứ một nhân vật hư cấu nào khác, nhân vật Bùi
Giáng sẽ phục sinh và lại chết và lại phục sinh và lại chết...cứ thế.
Điều đó giúp ta hiểu thêm v́ sao đời ông kết tinh bởi những giai
thoại. Những giai thoại chồng chất, trùng nhau và khác nhau. "Đă có
rất nhiều giai thoại, huyền thoại về ông; vô số được thế gian tô bồi
sau này, khó minh xác thực hư" (Cung Tích Biền, tr. 56 & 57)). Không
hề gặp ông, ta nghe kể về ông như một hư cấu, kiểu Trạng Quỳnh hay
Ba Giai Tú Xuất chẳng hạn. Gặp được ông, đối diện với ông, nắm tay
nắm chân ông, nhậu với ông, mà cũng như ta đọc về ông. Cuộc đời ông
= giai thoại + thơ. Chính v́ thế mà tôi có thể quả quyết rằng, tất
cả những ǵ mà ta đang nghĩ về Bùi Giáng thảy đều là nghĩ về một
nhân vật, một hư cấu. Hư cấu của hư cấu. Rồi hư cấu của hư cấu của
hư cấu. Nghĩa là, hiểu theo một cách nào đó, ta có thể tùy tiện bày
ra một giai thoại nào đó về Bùi Giáng mà vẫn có cảm giác không hề
xúc phạm tới ông và làm thương tổn người nghe. Nghĩa là, hư cấu mà
là thực. Ta th́ hư cấu mà Bùi Giáng trong đó vẫn cứ thực như thường.
Và Bùi Giáng đứng bên cạnh ta mà vẫn hư cấu như thường. "Sống giữa
đời, ông có khả năng lấy mật đắng ớt cay làm ngọt. Ăn cơm để thiu
nguội rất nhiều ngày. Ông ăn chè ngọt nấu cả với tương chao, nêm vài
con mắm. Ông nổi tam bành lúc người đời lẽ ra nên cười, được phúc
đắc lợi. Ông rất vui với những ngày chói ḷa ánh dương trong một thị
thành mà nh́n xe cộ tưởng hươu nai"... "Ông lạ trong sinh hoạt đời
thường, lạ trong thi ca, tư tưởng. Ông rất đỗi cô đơn tự đọa đày;
vầy cuộc chơi múa hát chỗ vô thanh, đùa giỡn quỷ thần, tương đắc kẻ
ở mộ, nhớ nhung người sẽ tới. Ông trào lộng tuyệt cùng giữa bi đát,
siêu thoát ngay giữa một tồn sinh tinh mật. Nói chung cuộc sống của
ông khá bí ẩn và kỳ dị." (Cung Tích Biền, tr. 56).
Tôi vốn mê Kim Dung,
v́ mê những nhân vật đầy "chất khái niệm" mà ông tạo dựng ra trong
hơn chục pho truyện đồ sộ của ông, nào Thần Điều Đại Hiệp, Anh hùng
Xạ Điêu, Tiếu Ngạo Giang Hồ...Tôi t́m thấy nhân vật Bùi Giáng của
tôi chứa đầy "chất khái niệm" như thế. Ngẫm mà xem, ta có thể t́m
thấy ở Bùi Giáng khi th́ một chút cuồng ngạo nghịch thường
hoàngdượcsư, khi th́ lém lỉnh hoàngdung, khi th́ ngờ nghệch
quáchtỉnh, khi th́ đầy cả trào lộng lăongoanđồng, khi th́ chân chính,
hào sảng, trượng phu hồngthấtcông, khi th́ quái đản kiểu mấy quái
nhân luyện vơ trong hang động, khi th́ điên tàn, thống hận tạtốn...Ngẫm
mà xem, ông sống đó cũng như ông mất đi. Ông như có đó mà như không
hề có đó. Kẻ sĩ hay người điên. Nhà thơ hay triết nhân. Ông sống
giữa thế kỷ này hay một ngàn, hai ngàn năm trước. Thiên tài hay tên
vô lại. Trong hay ngoài. Tỉnh hay say. Ông làm thơ hay thơ làm ông.
Chính v́ thế, ngẫm mà xem, tưởng nghĩ đến ông lúc nào cũng làm ta
bối rối. Đọc thơ ông lại càng bối rối hơn. Dở hay, hay dở. Điên tỉnh,
tỉnh điên. Đời ông như một dấu hỏi lớn ném vào hư không. Rất giống
mọi người và chẳng giống ai. Tôi có thể quả quyết rằng, nếu bạn chịu
khó tưởng tượng ra một nhân vật, rồi vẽ rắn thêm chân, tô màu tô mè,
vẽ râu vẽ ria...theo cách của bạn, bạn sẽ có ngay một Bùi Giáng để
thưởng thức, để làm quen.
Chúng ta trong Bùi
Giáng
Bởi thế mà viết về ông
tưởng như rất dễ mà hóa ra không dễ tí nào.
Nguyễn Hưng Quốc: "Thơ
ông cũng lạ lùng, lạ lùng đến nỗi ai cũng ngại ngùng khi viết về ông.
Kể chuyện về ông: có; nhưng phê b́nh thơ ông: chưa" [5]
Huy Tưởng: "...vốn
sống, vốn chữ nghĩa và cảm thức của ḿnh vẫn chưa thể hứng chờ nỗi
chiếc bóng lồng lộng, đa âm sắc và linh hoạt của ông". (HL, tr. 9)
Cung Tích Biền: "Viết
về Bùi Giáng là tôi làm cái việc chỉ vào cục gạch mà bảo rằng đây là
Nhu Lai phu nhân". (HL, tr. 55)
Hoàng Nguyên Nhuận: "Những
điều tôi sắp nói chỉ là viên đá ḍ đường ném vào hư không hoặc chỉ
như người chạy bắt bóng" (HL, tr. 95)
Huỳnh Ngọc Chiến: "Viết
về ông quả là điều mạo muội nếu không muốn nói là liều lĩnh" (HL,
tr. 137)
Chắc chắn là không ai
giả đ̣ khiêm tốn trong những lời thú nhận thêm. Chắc chắn không ai
cố t́nh viết "cho quá", phóng đại để tâng bốc, kiểu tâng bốc lănh tụ
trong các chiến dịch tuyên truyền, mà là nói thực. Dường như khi
viết về Bùi Giáng, chúng ta càng tỏ ra khiêm tốn càng hay. Có lẽ
càng khiêm tốn chúng ta càng thấy dễ chịu, để cam đảm cầm bút viết
về ông. Tâm trạng đó chẳng phải là lạ lùng, độc nhất vô nhị sao? Cầm
bút viết về Bùi Giáng người ta rất ngần ngại, dù chỉ viết để khen,
nói ǵ đến chuyện viết để phê b́nh. Ấy thế mà có người "dám" phê
b́nh; không những chỉ phê b́nh chung chung, lấy lệ mà là phê b́nh "nặng
tay", nghĩa là chê, chê thật. Đó là nhà phê b́nh Thụy Khuê. Chị viết:
"Trong gần nửa thế kỷ
làm thơ, Bùi Giáng để lại hàng ngàn bài, có những câu thơ tuyệt hay,
nhưng chính sự lập lại những khám phá ngôn ngữ buổi đầu khiến thơ
ông trở thành khuôn sáo về mặt từ ngữ cũng như tư tưởng. Những dạ
thưa, tồn sinh, trùng lai, phố thị của Bùi Giáng, tà huy của Nguyễn
Gia Thiều, mù sa, trăm năm của Nguyễn Du ban đầu làm xao xuyến người
đọc: (...) Nhưng v́ lập lại nhiều lần, chúng bị phá giá. Hiện tượng
phá giá này có mặt ngay ở những tác phẩm đầu và chủ yếu của Bùi
Giáng" (HL, tr. 39-40)
.........
"Nhà thơ tiện tay bắt
đươc chữ nào vội bỏ ngay vào lục bát, không màng nh́n lại những câu
đầu nữa" (HL, tr. 42)
...
"Cho nên biết bao lần
người đọc tiếc, giá Bùi Giáng đừng ham chơi, chịu khó dừng lại ở chỗ
đáng dừng để những câu thơ sáng giá như (...) khỏi bị lọt vào khu
rừng hoang, ôm đồm những lời thơ vội vàng, mọc lên như cỏ dại". (HL,
tr. 43)
Đọc xong bài Thụy Khuê,
ít nhất có hai người bạn gọi điện thoại hỏi ư kiến tôi và bày tỏ "thái
độ": sao bà Thụy Khuê "dám" phê b́nh Bùi Giáng? Sao lại không dám
nhỉ, tôi trả lời. Bùi Giáng khi sống th́ phiêu lăng như hương đồng
cỏ nội, như châu chấu như chuồn chuồn, lúc chết th́ chết b́nh thường,
thậm chí tầm thường hơn cả những kẻ tầm thường, chứ có phải lănh tụ
vĩ đại ǵ đâu mà phải dám với không dám. Tôi cho rằng, nếu Bùi Giáng
sống lại, đọc được những gịng trên của nhà phê b́nh Thụy Khuê, chắc
phải vô cùng sảng khoái kêu lên: "Thiệt đúng ư qua! Thiệt đúng ư
qua!". Y như Archimedes la lên: "Euréka, euréka!" khi t́m ra được
nguyên lư về sức đẩy của nước. Hay như nhân vật Độc Cô Cầu Bại của
Kim Dung vô cùng sung sướng khi t́m ra được kẻ có thể đánh bại được
ḿnh. Theo thiển ư của tôi, nhận xét của chị Thụy Khuê không có ǵ
sai (không có ǵ sai không tất nhiên có nghĩa là đúng). Thơ Bùi
Giáng, và kể cả văn, quả là bị "phá giá", ông làm thơ theo kiểu "tiện
tay gặp được chữ nào là bỏ vào chữ nấy", rồi lại "ham chơi" khiến
cho có những lời thơ "vội vàng mọc lên như cỏ dại".
Nói cho rơ ràng ra,
thơ của Bùi Giáng dở. Trừ một số câu thơ hay - chưa hẳn là rất hay
-, c̣n lại hầu hết thơ ông đều dở. Tôi có cảm tưởng rất nhiều câu
thơ ông làm chẳng khác ǵ những câu thơ ngây ngô của ḿnh khi mới
bắt đầu tập tễnh làm thơ hồi c̣n học tṛ. Thậm chí có nhiều câu hệt
như các em "ma-ri-sến" làm thơ tặng t́nh nhân. Vần điệu ráp nối tùy
tiện, ư tứ lại tầm thường. Chúng ta thử đọc lại một vài câu:
ngô nghê:
Giật ḿnh lúc chợt
nghĩ ra
Rằng toàn thân thuộc
đă qua đời rồi.
đạo văn (của Nguyễn
Du):
Rừng
phong thu đă nhuốm màu
Quan san
ngần ấy tư trào ngần kia
gượng ép
chữ cho có vần:
Thưa em
ngôn ngữ quặt què
Làm sao
nói được nghiệp nghề người điên
lập lại (vần):
Non nửa thế kỷ xa quê
Mà chưa
có dịp về quê một lần
nói nhăng
nói cuội:
một hôm
gầu guốc gầm gh́
hai hôm
gần gũi cũng v́ ba hôm
vv...và
vv...
Tóm lại,
những câu thơ như thế rất, rất nhiều trong sự nghiệp thi ca của ông.
Đôi khi tôi có cảm tưởng ta cứ làm đại một bài thơ lục bát nào đó
thật dở rồi đề tên Bùi Giáng là ta có một bài thơ rất Bùi Giáng. Nếu
bạn không tin, bạn cứ thử đi rồi sẽ biết.
Ta có thể
nói, cái dở trở thành tính cách của thơ ông. Nói cho đúng ra, nhà
văn nhà thơ nào chẳng có cái dở. Chẳng hạn Mai Thảo, nhà văn được
xem như một trong những khuôn mặt hàng đầu của văn học miền Nam,
cũng có nhiều cái dở, đến nỗi ta khó mà không đồng ư với nhận xét
sau đây của Nguyễn Ngọc Tuấn: "Đọc lại những cuốn tiểu thuyết một
thời rất ăn khách ở miền Nam, sau này được in lại tràn lan ở hải
ngoại của Mai Thảo, dù thương ông đến mấy, tôi nghĩ, chúng ta cũng
nên thẳng thắn thừa nhận một điều là chúng chỉ là những cuốn tiểu
thuyết đèm đẹp. Cố gắng lắm, tôi cũng chỉ đọc vài chục trang là phải
buông sách xuống". Cái dở của Mai Thảo cũng như cái dở của nhiều nhà
văn, nhà thơ khác là v́ không thể viết hay hơn hoặc theo như Nguyễn
Ngọc Tuấn "người ta không thể không cúi xuống vỗ về những thị hiếu
kém cỏi của quần chúng" [6] . Nhưng Bùi Giáng có cái dở riêng, phải
nói là rất riêng, của Bùi Giáng. Và ông không che dấu cái dở của
ḿnh. Không bao giờ. Chẳng những thế, ông lại c̣n cố ư phô bày nó ra,
phô bày một cách chân t́nh, hồn nhiên, toàn diện. Hay nói cho đúng
hơn, ông phô bày mọi thứ. Chúng có thể hay, có thể dở, có thể thế
này có thể thế khác. Chúng dính kết vào nhau thành từng chùm, đến
nỗi chị Thụy Khuê lấy làm tiếc, cho rằng v́ ông quá "ham chơi". Mấy
câu thơ đang hay như thế này, bỗng xen vào những câu thơ dở không
chịu nỗi. Thật uổng!
Gẫm lại,
con người chúng ta thường sống hai mặt: tốt và xấu. Tốt khoe, xấu
che. Trong văn chương, có bản nháp, bản thật. Thường th́ chúng ta
t́m cách dấu đi, càng dấu kín càng tốt, bản nháp hay background của
đời ḿnh. Chúng ta sống với cái phía khác của đời ḿnh, một phía
khác thường không mấy thật. Nếu viết văn, làm thơ, chúng ta rất sợ
những câu thơ dở, những đoạn văn tầm thường, nhạt nhẽo hay chữ nghĩa
ngô nghê phô bày ra giữa ba quân thiên hạ để tránh bị xem thường,
tránh bị tổn hại "thanh danh" (nếu lỡ có thanh danh). Chúng ta trau
chuốt chữ nghĩa, tạo nên "nhân cách', tạo nên bề mặt, tạo nên cái vỏ,
càng nhiều lớp càng tốt. Biết bao nhiêu bản nháp của đời ḿnh bị
chính ḿnh cố t́nh quên lăng, t́m cách quên lăng. Cũng như biết bao
nhiêu bản nháp của thơ, văn, tiểu luận bị đôi vào sọt rác. Chúng
không phải là của ḿnh, v́ chúng dở. Tưởng chừng như, một kẻ thiên
tài như ta đâu có đời nào lại có thể sáng tác ra cái thứ dở như thế.
Chúng ta không thích cái dở của ḿnh, không thích cái sai của ḿnh,
không thích cái điên của ḿnh, không thích cái xấu của ḿnh trong
lúc biết rất rơ, thấy rất rơ cái dở, cái sai, cái điên của người
khác. Ta đâu có cam đảm công bố một câu thơ dở, một đoạn văn dở của
chính chúng ta, trừ phi nó dở mà ta cứ tưởng là hay, là số một. Cái
ǵ xuất hiện trên văn đàn thường cũng đă được cắt xén, hoàn chỉnh,
được "review" năm lần bảy lượt. Chúng ta hoàn thành "nhân cách" của
ḿnh, vai tṛ xă hội của ḿnh trong cái vỏ đó.
Bùi Giáng
làm trái lại. Bùi Giáng cho chúng ta thoải mái xem bản nháp của đời
ông, của văn chương ông. Ông sống và làm thơ, viết văn hở hang, trần
trụi. Không trau chuốt, kiểu cách. Ông bỏ cái dở vào đời ḿnh, vào
sự nghiệp của ḿnh, trân trọng nó y như chúng ta trân trọng cái hay.
Càng nổi danh, chúng ta càng ngụy trang, càng dấu dốt. Bùi Giáng th́
càng nổi danh, càng được ca ngợi, tâng bốc, lại càng dở, dở một cách
thành thật, hồn hậu. Cái dở của Bùi Giáng, hiểu một cách nào đó,
chính là phía khác của Bùi Giáng, cũng là phía khác của đời người,
mà cũng là phía khác của chúng ta. V́ sao? Cái hay có thể chúng ta
không giống nhau (nếu giống nhau th́ làm sao mà hay được). Nhưng cái
dở th́ hầu như chắc chắn rất giống nhau. Đại loại là...dở. Ta cứ
tưởng Bùi Giáng tách bạch cái hay, cái dở. Hay th́ để dành cho ông,
c̣n dở th́ xem như ông diễu cợt (kiểu làm thơ tự trào). Không. Hay
và dở trong Bùi Giáng trộn vào nhau y như bụi trộn với đất, nước
lạnh trộn với nước nóng, rất khó lựa ra, khiến chị Thụy Khuê tiếc
hùi hụi: "giá như ông đừng ham chơi...để những câu thơ sáng giá như
(...) khỏi bi lọt vào khu rừng hoang".
Tôi tin
rằng có mặt của mỗi một người chúng ta trong vô vàn nhưng câu thơ dở
đó, trong cuộc tồn sinh trần trụi đó của Bùi Giáng. Hăy dùng chữ của
Thanh Tâm Tuyền: bóng vang. "Ông luôn luôn nhắc nhở nơi ông là những
bóng vang của ai khác. Và ta hăy là bóng vang của ông" [7] Chúng ta
đă từng làm thơ dở và có thể vẫn tiếp tục làm thơ dở như thế. Ví như,
có thể trong sâu thẳm của tâm hồn chúng ta vẫn vang lên tiếng hát
thuộc loại "sến" của Tuấn Vũ, Thanh Tuyền, Chế Linh trong lúc, bên
ngoài, chúng ta chỉ thích nghe Tuấn Ngọc, Thái Thanh, Vũ Khanh...Ta
vẫn "sến" ngay khi rất "trí thức", vẫn yếu đuối trong lúc vô cùng
mạnh mẽ, vẫn vô cùng bần tiện, tục tằn ngay khi được tôn thờ như
lănh tụ, thánh nhân (Quang Trung, Gia Long của Nguyễn Huy Thiệp
chẳng hạn). Có một đứa bé trong người lớn, có một ác quỷ trong tâm
hồn thánh thiện, một lăo ngoan đồng trong vị "bắc đẩu vơ lâm". Chúng
ta sống trong và bằng ngụy tín. Bùi Giáng gánh hết cái dở của đời
ông, của đời người, của chính ông và của chúng ta. Ông là kẻ cứu
chuộc chúng ta bằng cái dở toàn diện của đời ông và thơ ông. Ông
giúp ta nh́n thấy "bản lai diện mục" của ḿnh: dở. Đôi khi tôi cũng
muốn lư luận như sau về ông: thơ ông càng về sau càng ngô nghê, càng
dở là v́ ông đi từ hữu chiêu tới vô chiêu, từ chấp ngă tới phi ngă,
từ chấp trước tới phá chấp, từ lư luận đến triệt bỏ lư luận, từ chữ
nghĩa đến phá bỏ chữ nghĩa, từ nói đến...vô ngôn (như hiện giờ dưới
ḷng đất). Nhưng thành thật mà nói, khi chúng ta khen ông biết đâu
lại chính là chê ông, tưởng "thấu hiểu" được ông, té ra chẳng hiểu
mô tê ǵ ráo:
điên
cuồng mà tưởng nên thơ
cuồng
điên mà tưởng làm thơ như thần
Gặp
Khoảng
mùa hè năm 1969. Đêm đó, nhân nhà tôi ở trọ có giỗ, tôi mang một ít
thức ăn đến chỗ thầy Tuệ Sĩ để thầy dùng. Pḥng thầy ở thuộc tầng
hai đại học Vạn Hạnh. Kế bên pḥng thầy là pḥng của anh Nguyễn Hữu
Hiệu (hồi đó là nhà tu Thích Chơn Pháp). Đến gơ cửa pḥng thầy th́
thầy đi vắng. Anh Hiệu cũng đi vắng. Thường th́ khi thầy Tuệ Sĩ
không ở nhà, tôi dùng lối đi bên pḥng anh Hiệu để đột nhập pḥng
thầy, ở đó nằm đọc sách hoặc nghe nhạc đợi thầy về. Lần này cả hai
đều đi vắng. Vậy là tôi t́m một lối leo ra phía lan can, ḅ dọc bên
ngoài, đến chỗ cửa sổ, tḥ tay kéo cửa sổ để vào pḥng thầy Tuệ Sĩ.
Tới nơi, thấy cửa đă mở sẵn, tôi hơi ngạc nhiên. Trèo vào, thấy có
một người đàn ông đă ở trong pḥng. Ông mặc quần xà lỏn, áo mai-ô.
Tôi hết sức ngạc nhiên, không biết người đàn ông này là ai và sao
ông ta lại biết lối đi này để vào. Cảm giác đầu tiên của tôi là: ông
ta là một tay trộm cắp. Tôi hỏi: "Anh quen với Tuệ Sĩ à? Anh là ai
vậy?". Người đàn ông trả lời tỉnh bơ: "Ta chẳng biết ta là ai nữa.
Mà sao? Nếu ta
nói ta không phải là ta, th́ sao?". Câu trả lời là lạ khiến tôi nh́n
kỹ lại khuôn mặt và chợt biết ngay đó là ai. Tôi mừng rỡ nhào vào ôm
người đàn ông, la lên: "Bùi Giáng hả?!".
Vâng, ông ta là Bùi
Giáng. Thấy tôi mang đồ ăn vào, ông hỏi và tự nhiên lấy đồ ăn ra ăn,
chừa lại một ít cho thầy Tuệ Sĩ. Ăn xong, ông hỏi: "Có rượu không?".
"Không. Nhưng hề ǵ, đi mua thôi". Tôi lao xuống lầu, chạy ra tiệm
rượu gần chợ Trương Minh Giảng mua chai Johnnie Walker và một ít đồ
nhắm. Tôi nói nhậu ở trong pḥng thầy bất tiện. Ông bảo: "Được, đi
theo ta". Ông kéo tôi đi lên tầng bốn, đến chỗ Thiền viện. Hai chúng
tôi ngồi giữa sân Thiền viện bày ra nhậu. Nơi đây, thực là một chỗ
nhậu lư tưởng. Đêm trời đầy sao, không trăng, ánh đèn đường từ bên
ngoài phản chiếu lên vừa đủ. Lại nghe tiếng khánh reo leng keng đồng
loạt khi có gió thổi qua. Không khí vô cùng tĩnh lặng.
Đêm đó, hai chúng tôi
nhậu quên trời quên đất, quên luôn chuyện trở lại pḥng Tuệ Sĩ (đêm
đó, may là thầy không về). Tôi, anh học tṛ nhỏ từ Huế vào, mang
trong ḿnh một ít mớ kiến thức triết học tạp nham, thảo luận về đủ
thứ chuyện cùng một bậc thầy về nhiều mặt. Nói cho đúng , chẳng thảo
luận ǵ ráo. Tôi chỉ thắc mắc, đặt câu hỏi và nghe trả lời. Thỉnh
thoảng dè dặt đưa ra một vài ư lấy lệ. Nhưng rồi, khi rượu đă ngà
ngà, tôi bắt đầu chẳng úy kỵ ǵ nữa, gặp đâu nói đó, ngông nghênh,
lếu láo y như đang đấu hót với đàn em. Chẳng hiểu sao, Bùi Giáng
cũng hứng chí, đấu hót với ḿnh y như bạn. Ôi, thiên thung mang nai,
từ Platon, Socrate đến Sartre, Heiddeger, Gabriel Marcel, Camus, Lăo
Tử, Trang Tử, rồi Freud, Jung... rồi Kim Dung, gái điếm, chiến tranh,
Cộng sản, Mỹ. Được nói chuyện với ông dường như làm tôi hứng khởi
cực độ, nên có ǵ trong đầu là tuôn ra tưới hột sen. Cái làm tôi
ngạc nhiên nhất là tôi tiếp cận với một Bùi Giáng hoàn toàn khác hẳn
với điều tôi tưởng nghĩ, khác hẳn với những giai thoại, những h́nh
ảnh khác thường mà thi ca và những cuốn khảo luận triết học của ông
gợi ra. Ông b́nh thường, vô cùng b́nh thường. Một Bùi Giáng thông
tuệ, ưu tư, tra vấn về ḿnh và về cuộc đời với một ư thức tỉnh táo
vô lượng. Một Bùi Giáng uyên bác, kinh viện hết mực. Chẳng ba đào,
tồn lưu, mù sa, thưa rằng...Chẳng châu chấu, chuồn chuồn, xoang điệu,
hồng quần, mẫu thân Phùng Khánh...Mà là một Bùi Giáng trên bục giảng
đại học. Một Bùi Giáng rất mực luận lư. Một Bùi Giáng rất đời thường
với những bất b́nh, giận hờn, tủi nhục, đau đớn của những đoạn đời
trải qua. Ông nói về cái học của ông, về hai người mà ông hận nhất
trong đời. Ông nói về việc học chữ Hán và đọc cho tôi nghe mấy bài
thơ mới nhất bằng chữ Hán ông vừa mới làm để tặng Kim Dung (Kim Dung
thời gian này đang ở Sài G̣n trong một chuyến viếng thăm h́nh như
khá dài ngày) [8] . Triết gia mà ông đề cập nhiều nhất đêm hôm đó là
Pierre Teilhard de Chardin [9] . Tôi không c̣n nhớ rơ từ đâu lại đưa
đến đề tài này. Nhưng lạ là ông nói về những quan điểm triết lư của
cha Teilhard rất say sưa hào hứng. Khoa học và triết lư. Tôn giáo và
triết lư. Giáo điều, bảo thủ và tiến bộ...Nhất là ông bàn về một
trong những quan điểm của Teilhard: việc "thấy" ("voir" trong tiếng
Pháp). Ông đối chiếu quan điểm này với khái niệm về "kiến tánh"
trong Phật Giáo.
Nửa đêm, hết rượu, tôi
lại phải leo tường ra t́m mua thêm rượu. May mà chưa đến giờ giới
nghiêm và may mà có một quán phở ở đường Kỳ Đồng c̣n mở cửa. Rốt
cuộc cả hai người nằm gục trên sân Thiền viện. Sáng ra, chúng tôi
thất thểu t́m về pḥng thầy Tuệ Sĩ. Ở đây, Bùi Giáng lục t́m một số
sách của ông, tặng tôi hai cuốn sách vừa mới in. Ở cuốn "Trăng Tỳ
Hải", ông đề tặng như sau:
Tồn lỡ bốn lần sinh
bấn loạn
Tặng
chàng Hữu Thục hục hay hang.
Sau lần
đó, tôi c̣n t́m gặp ông hoặc t́nh cờ gặp ông nhiều lần, khi th́ giữa
đường, khi th́ trong Vạn Hạnh, khi th́ đâu đó trên đường phố Sài G̣n.
Ông chẳng hề nhớ tôi, và cũng chẳng nhớ ǵ về cuộc nhậu trên sân
thiền viện Vạn Hạnh ngày nào. Nói chi đến hai câu thơ ông hồn nhiên
viết vội sau một đêm nhậu sa đà. Hai câu thơ ngây ngô, vô nghĩa và
dở. Như rất nhiều, rất nhiều câu thơ vô nghĩa, ngây ngô và dở khác
của ông. Ấy thế mà tôi cứ nhớ măi, nhớ măi đến bây giờ. Ba mươi năm
sau.
Xin thưa
rơ, Bùi Giáng mà tôi gặp đó chỉ là một hư cấu! Tất nhiên, câu chuyện
trên cũng hoàn toàn là hư cấu!
Trần Hữu Thục
12/1998
Viết và
Đọc, tập tiểu luận văn học, Văn Học (California) xuất bản, 1999
[1]Trừ
những đoạn trích có ghi chú riêng, tất cả những trích dẫn trong bài
này đều lấy từ Hợp Lưu (viết tắt là HL) số 44 đặc biệt về Bùi Giáng,
tháng 12/98 và tháng 1/99.
[2]Thanh
Tâm Tuyền, Bùi Giáng, một hồn thơ bị vây khốn, Tạp chí Thơ (Cali) số
1, năm 1994, tr. 73
[3]Nguyễn
Hưng Quốc, Thơ, V.V...và V.V..., Văn Nghệ (Cali) 1996, tr. 217-218
[4]Nguyễn
Hoàng Văn, Về nơi cố quận..., tiểu luận, Văn Học số 152, tháng
12/98, tr. 6
[5]Nguyễn
Hưng Quốc, sđd, tr. 217
[6]Nguyễn
Ngọc Tuấn, Mai Thảo, tiểu luận, Tạp chí Việt số 2, Úc châu, tr.
184-185
[7]Thanh
Tâm Tuyền, bđd, tr. 75
[8]Có thể
là nhà văn Quỳnh Dao, tôi nhớ không rơ lắm. Nhưng chắc chắn Kim Dung
đă từng đến Sài G̣n, nếu không dịp đó th́ cũng trước đó không lâu.
[9]Pierre
Teilhard de Chardin (1881-1955), linh mục Công giáo người Pháp,
triết gia, nhà cổ sinh vật học. Ông dùng các nghiên cứu khoa học để
chứng minh sự hiện hữu của Thượng Đế. Nhưng v́ ông chấp nhận quan
điểm tiến hóa luận, nên trong một thời gian khá dài ông gặp nhiều
chống đối từ phía giáo hội Công giáo. |