Những người ngoại quốc
đă từng sống ở Việt Nam hẳn không thể nào quên được ngày Tết. Đó là
một ngày lễ đặc biệt, người Việt Nam sẽ nhớ măi bầu khí vui tươi và
thơ thới, nét duyên dáng và vẻ đẹp quyến rũ của ngày Tết. Tiến tŕnh
của ngày đầu năm đă chứng minh rơ ràng cái ư niệm mà người Việt Nam
đă có từ cuộc sống: cuộc đời là niềm vui và niềm hân hoan. Cho nên,
cứ mỗi khi bắt đầu cho một giai đoạn mới trong cuộc đời, người Việt
Nam phải tận hưởng. Trong ngày Tết, khắp nơi người ta nhảy múa và ca
hát vui vẻ. Mọi người luôn tươi cười và cố quên đi những mối âu lo,
phiền muộn trong quá khứ. Ngày Tết không một ai buồn bă cả! Mọi
người hân hoan bởi v́ tất cả lại là một sự khởi đầu, tất cả là một
sự đổi mới. Thiên nhiên đổi mới trước tiên, bởi v́ Tết là ngày lễ
của mùa xuân.
Cuộc sống xă hội cũng
đổi mới: ngày 30 tết người Việt Nam cố hoàn tất cho xong các dự tính
của ḿnh, người ta muốn thanh toán tất cả những công việc c̣n dang
dở để bước vào năm mới với sự tin tưởng và sự ổn định.
Cuộc sống cá nhân và
cuộc sống gia đ́nh cũng đều đổi mới: người Việt Nam may quần áo mới,
sửa sang nhà cửa, soạn tiền mới… Người ta muốn trở nên những con
người mới, cho phù hợp với sự đổi mới của thời gian và không gian.
Người Việt Nam cũng
mong muốn bắt đầu một năm mới trong sự tốt lành: những người chịu
tang chế không được đi thăm viếng ai cả, bởi v́ đi “xông nhà” có
nghĩa là sẽ mang đến cho bạn bè điều tốt lành hay sự xui xẻo, tuỳ
thuộc vào tính chất và hoàn cảnh của người khách đến “xông nhà”.
Ngày Tết không một
người nào có vẻ nghèo cả! Mọi người đều có một chút ǵ để mà “ăn Tết”.
Người ta chấp nhận mang công mắc nợ để rồi sau đó sẽ vất vả làm lụng
để trả nợ, nhưng vào ngày Tết người ta cần phải tận hưởng. Mọi người
đều có quyền “ăn Tết”, mọi người đều cảm thấy có bổn phận vui hưởng
Tết.
Bị vây hăm bởi chiến
tranh, nghèo nàn và đau khổ, người ta mong chờ ngày Tết để được sống
thật sự trong vài ngày! Tết chính là cái khoảng thời gian kỳ diệu,
chính là một thời kỳ mà tất cả mọi người có thể thưởng thức được một
chút ǵ hấp dẫn của kiếp sống con người.
Vậy, sự quyến rũ của
ngày Tết bắt nguồn từ đâu?
Câu trả lời rất dễ
dàng: Vẻ duyên dáng quyến rũ của ngày Tết là do chính người ta tạo
ra! Ngày Tết rất dễ thương chính là v́ người Việt Nam rất dễ thương!
Tết là một vật thụ tạo đặc trưng cho dân tộc Việt Nam. Người Việt
Nam đă tạo ra một ngày lễ diễn tả h́nh ảnh của chính con người họ.
Không một điều ǵ khác hơn có thể diễn đạt được tinh thần của người
Việt Nam bằng ngày Tết cả.
Tất cả những người
ngoại quốc đă từng sống ở Việt Nam đều nhận thấy nơi con người Việt
Nam có một cái ǵ lôi cuốn họ. Tốt bụng, lịch thiệp, nhă nhặn, lễ
phép, dễ thương, đó là những đức tính đă lôi cuốn linh mục
Cristoforo Borri, chỉ sống ở Việt Nam có ba năm thôi, từ 1618 đến
1621, và ngài đă công bố tại La Mă vào năm 1631, sự khăng khít đầu
tiên với đất nước Việt Nam.
“Phát xuất từ bản tính
tự nhiên của ḿnh người Việt Nam rất lịch thiệp và nhă nhặn trong
cách cư xử với người Tây phương, mặc dù họ có một quan điểm khá cao
về giá trị cá nhân của họ. Họ nghĩ rằng buông xuôi theo sự nóng giận
là một sự hạ thấp phẩm giá. Trong lúc tất cả các nước Đông phương
khác khiếp sợ người Tây phương, đến nỗi khi chúng tôi đặt chân lần
đầu tiên ở một nơi nào đó trên nước họ, họ đă vội vàng chạy trốn;
c̣n ở Việt Nam th́ trái ngược hẳn, họ đến vây quanh chúng tôi thật
đông đảo, họ hỏi chúng tôi không kịp đáp, họ mời chúng tôi dùng bữa
với họ, và họ đến thăm viếng chỗ ở của chúng tôi với tất cả sự nhă
nhặn thân t́nh và rất lịch thiệp…”
Eliancin Luro, một
người Pháp, năm 1906 đă viết như sau: “Việt Nam dưới con mắt người
Tây phương vốn đă là miền đất phồn vinh, quê hương của một dân tộc
dù gặp trăm ngàn đắng cay, nhưng vẫn vui sống tràn đầy nhựa sống.
Đâu đâu cũng chỉ thấy đậm đà t́nh người. Tuy dáng bên ngoài lănh đạm,
người An Nam vốn linh động, thích chuyện tṛ vui tươi, dí dỏm…”
Theo Pazzi, một người
Ư, từng sống 20 năm ở Việt Nam, th́: “… Đôi mắt, cái miệng người
Việt Nam có một sức sống kỳ lạ, cái duyên kỳ lạ. Về đôi mắt họ, tôi
nghĩ đó là một sự thông minh tiềm tàng trải qua nhiều đời, dồn chứa
thành một cái nh́n vừa mau, vừa sâu…” (Độc Lập, số 11&12-1983, trang
21).
Tôi tin rằng những đức
tính được nêu trong những đoạn dẫn chứng trên cũng giải thích được
một phần lớn cái vẻ quyến rũ của ngày Tết Việt Nam.
1. Năm 1631, linh mục
C.Borri đă viết: “Người Việt Nam nghĩ rằng buông thả theo cơn nóng
giận là một điều hạ thấp phẩm giá…” Từ sự cố gắng để mà kềm chế lại
cơn nóng giận đă phát sinh ra sự trầm tính ổn cố của người Việt Nam.
Buông xuôi theo cơn nóng giận là một điều hạ thấp phẩm giá. Đúng vậy!
Điều đó cũng thật thấp kém giống như khi uống rượu say sưa; bởi v́
trong cả hai trường hợp, người ta đánh mất đi sự tự chủ. Người Việt
Nam giữ sự trầm tĩnh, nụ cười và một thái độ b́nh thản trong mọi
trường hợp, cho tới nỗi là h́nh như các điều đó là chuyện thường
t́nh đối với họ vậy! Xét theo bề ngoài, h́nh như là người Việt có
một bản tính khác biệt với người Tây phương. Thực ra, họ cũng vậy,
họ là những con người. Người Việt cũng biết giận dữ một cách khủng
khiếp. Nhiều lần từ Giáo hoàng Học viện ở Đà Lạt, chúng tôi nghe
thấy hai người đàn bà hoặc hai người đàn ông căi nhau thật dữ tợn,
ho la hét và họ chửi rủa lẫn nhau. Điều đó chứng tỏ rằng sự trầm
tính và nụ cười thường xuyên trên môi họ là cả một sự khắc phục chứ
không phải là một chuyện tự nhiên mà có. Đó chính là kết quả của nền
văn hóa và nền giáo dục của họ. Đó là một giá trị đă được hun đúc và
giáo dục từ thuở ấu thơ. Nụ cười luôn nở trên môi của người Việt
chính là kết quả của sự tự chủ.
Sự nỗ lực đó được thể
hiện thật rơ nét vào dịp Tết. “Đêm Giao Thừa, c̣n được gọi là đêm
Trừ Tịch (đêm trừ bỏ mọi thói hư tật xấu). Mỗi một người sẽ tự cố
gắng, kể từ nửa đêm, trở nên “một con người mới” trong mọi lời nói
và hành vi. Người Việt Nam chỉ trao đổi với nhau những lời tốt lành,
e rằng những người bị chửi rủa sẽ bị “rông” suốt năm, c̣n người chửi
rủa th́ sẽ bị thúc đẩy nói lên măi những tác hại ấy. Người Việt Nam
tỏ ra tốt bụng và rộng lượng để mong suốt cả năm sẽ gặp toàn chuyện
tốt lành cho họ.” (Nguyễn Huy Lai).
2. Tính vui vẻ: người
Việt Nam có một tính t́nh hiếu động, vui vẻ, lanh lợi và tự nhiên.
Đặc biệt tính t́nh đó được thấy rơ nơi các đứa trẻ, điều làm cho
chúng tôi rất quyến luyến các em. Hai chữ “vui” và “chơi” là những
chữ được xử dụng nhiều nhất trong các kho ngôn từ của các em. Chỉ
cần nh́n những khuôn mặt bé bỏng, dễ gợi cảm, rất cởi mở và tươi
cười của các em là chúng ta đủ biết các em đang hưởng trọn niềm vui
sống và đang bước vào đời một các vô tư như đang bước vào trong một
cuộc chơi vậy.
Niềm vui, đó mới là
một sự t́m kiếm nằm trong quốc sách của người Việt Nam! Trong tất cả
lời nói và việc làm, họ đều t́m kiếm niềm vui và sự vui thích. Niềm
vui chính là cái báu vật quốc gia của người Việt Nam, sự khao khát
tự nhiên và nhu cầu khẩn thiết nhất của họ.
Vậy nói một cách đúng
nghĩa, Tết là ngày lễ của niềm vui. Thuở trước, Tết kéo dài cả một
tháng trường tháng đầu tiên của năm mới được dành trọn vẹn cho hưởng
thụ và vui chơi. Đó là một thời kỳ của cuộc sống thật sự. Sau 11
tháng trường làm việc không ngừng và thiếu thốn, th́ vào Tết, người
Việt có thể mặc sức mà vui chơi và giải trí.
Trước năm 1975, Tết
chỉ thu gọn lại trong ba ngày, nhưng mà đúng là ba ngày để hội hè,
để thăm viếng, để cờ bạc đỏ đen, ba ngày rảnh rỗi và náo động (v́
tiếng pháo). Tôi nhớ lại đêm giao thừa Tết Mậu Thân, cái Tết đầu
tiên mà tôi đă hưởng ở Việt Nam, và cũng là cái Tết cuối cùng c̣n tự
do và c̣n thoải mái tự nhiên, trước khi có cuộc tấn công của Việt
cộng. Con đường Trương Minh Giảng giống như một khu chợ, mọi người
đổ tràn ra đường phố, tiếng pháo nổ đinh tai nhức óc, khắp nơi người
ta bày bán các loại bánh mứt, bánh chưng. Vượt trên cái quang cảnh
huyên náo và hỗn độn ấy, người ta cảm nhận được sự gắn bó với cuộc
sống của cả một dân tộc đang bị đè nặng bởi các vấn đề và nỗi sợ tận
cùng cho một tương lai kể như không có, chỉ c̣n hiện tại với cái
phần vui tươi duy nhất, bởi v́ cuộc sống hoàn toàn nằm trong hiện
tại, cuộc sống không c̣n thuộc về quá khứ cũng như chưa có ở tương
lai.
3. Trí thông minh: Ông
Pazzi đă mô tả cái nh́n của người Việt Nam biểu lộ “một sự thông
minh tiềm tàng trải qua nhiều đời…”
Sự thông minh của
người Việt không cần phải được chứng minh: nó rất hiển nhiên như mặt
trời vậy! Nhưng ở đây, tôi không nói đến sự thông minh cá nhân của
từng người. Đúng hơn, tôi chỉ muốn nói đến sự thông minh cộng đồng
của dân tộc Việt Nam. Sự thông minh của một dân tộc được thể hiện rơ
rệt nhất qua sự cân bằng của những yếu tố khác biệt, cấu tạo thành
nền văn hóa của họ. Không có sự cân bằng này một dân tộc có thể đi
đến chỗ diệt vong.
Đối với tôi, h́nh như
tính t́nh của người Việt là một nét chính yếu của nền văn hóa Việt
Nam, biểu hiện một sự thông minh cộng đồng của dân tộc Việt Nam. Bởi
v́ niềm vui mà họ luôn t́m kiếm mà là một yếu tố thiết yếu cho sự
cân bằng chung trong cuộc sống của họ. Cuộc sống con người là một sự
cân bằng giữa sức khoẻ và bệnh tật, niềm vui và đau khổ, giữa lao
động và nghỉ ngơi, giàu có và nghèo nàn, v.v… Khi sự cân bằng đó mất
đi bởi v́ một yếu tố (thí dụ sự đau khổ, sự lao động) trở nên lấn
lướt hơn so với yếu tố kia, con người sẽ bị khủng hoảng.
Việt Nam là một quốc
gia nhỏ bé nằm sát cạnh đất nước Trung Hoa khổng lồ. Lịch sử của
Việt Nam trải qua các cuộc ngoại xâm, các cuộc chiến tranh, các nỗi
đau khổ, rên xiết, tuyệt vọng và lao lực. Cái lịch sử đau buồn ấy
vẫn c̣n được tiến diễn cho đến tận ngày nay. Cuộc sống của người
Việt đă và c̣n có một dáng dấp bi thảm. Làm sao có thể chịu đựng một
cuộc sống như vậy mà chẳng có một chút ǵ là niềm vui? Con người
được tạo dựng để thụ hưởng niềm vui niềm hạnh phúc, chứ đâu phải sự
khổ đau và bất hạnh. Cuộc sống của một dân tộc sẽ trở nên phong phú
và có nhân tính nếu như cái dáng dấp bi thảm của khổ đau quân b́nh
với cái h́nh dạng của niềm hân hoan và hạnh phúc.
Vậy th́, đối với tôi,
h́nh như là chính ngày Tết đă chu toàn vai tṛ tạo sự quân b́nh
trong cuộc sống người Việt Nam. Ngày xưa, trước lúc giao thiệp, tiếp
xúc với phương Tây, người Việt Nam không biết đến ngày Chủ nhật,
nghĩa là một ngày nghỉ ngơi hằng tuần. Họ làm việc quần quật suốt 11
tháng mà không ngừng nghỉ. Và trong một thời gian mà kỹ thuật chưa
đạt được những tiến bộ đáng kể, cho nên công việc lao động rất là
vất vả nhọc nhằn. Trong hoàn cảnh như thế, ngày Tết chính là một
khoảng thời gian cần thiết để nghỉ ngơi. Tết khôi phục lại sự quân
b́nh trong cuộc sống và làm cho cuộc sống trở nên dễ chịu.
Thời đại ngày nay của
chúng ta cũng có phần nào giống như vậy. Sự t́m kiếm niềm vui đó làm
cho cuộc sống con người trở nên dễ chịu nó giảm thiểu và xoa dịu cái
dáng dấp bi thảm và khổ đau của cuộc sống. Tôi nhớ vào năm 1979 ở
Kuku, các bác sĩ người Pháp đă rất kinh ngạc v́ số lượng rất thấp
của những căn bệnh rối loạn tâm trí giữa một số lượng đông đảo người
tỵ nạn đang sống trong một t́nh cảnh bi đát. Tôi tin rằng sở dĩ có
được điều này là do cái tâm tính vui vẻ và thơ thới của người Việt,
được biểu lộ một cách đặc biệt vào dịp Tết.
Chính ngay điều đó,
chứng tỏ được rằng sự thông minh của người Việt đă biết cách tạo
dựng nên những điều kiện lư tưởng để cho cuộc sống của họ, dù rằng
đôi khi đắng cay và bi thảm trở nên thật sự có nhân tính.
Nhân tính, đó mới
chính là phẩm chất mà theo tôi, tâm hồn người Việt Nam có thể tóm
gọn vào hai chữ đó. Người Việt Nam có rất nhiều nhân tính. Họ không
khát một sự thánh thiện cao siêu, một nếp sống hào hùng hay những
khám phá phi thường. Lư tưởng của họ là một nếp sống an nhàn, tràn
đầy niềm vui đơn sơ và b́nh dị của con người, chẳng hạn như một nụ
cười, t́nh yêu thương, sự tử tế. Suốt cả năm có được một chút hương
vị của ngày Tết, đó mới là sự khao khát của người Việt.
Chính cái nhân tinh đó
làm cho người ngoại quốc rất ưu ái và gắn bó rất chặt chẽ với dân
tộc Việt Nam. Nhất là người Tây phương rất cần đến cái nhân tính đó
của người Việt Nam và v́ họ đă biến đổi cuộc sống thành một cuộc
chạy đua điên cuồng trong lănh vực tiến bộ khoa học và kỹ thuật, một
sự tiến bộ đă làm cho cuộc sống nhân loại khổ sở biết chừng nào!
Tác giả Lm. Gildo
Dominici Đỗ Minh Trí, sj. |