Elsenstrasse- một đường phố thoáng rộng gần trung tâm thủ đô
Berlin. Một ngày đầu năm 2008. Sứ quán Cộng hoà xă hội chủ nghĩa
Việt Nam toạ lạc trong một biệt thự khá sang trang. Cách toà nhà
khoảng 200 mét là ḍng sông Spree. Giữa sông lừng lững một pho tượng
nhôm trắng cao 30 mét với ba người đàn ông đang choàng vai trong tư
thế sẽ ôm chầm lấy nhau. Nhiều đoạn của ḍng Spree trước đây đă bị
dùng làm giới tuyến chia cắt Đông và Tây Berlin. Pho tượng mang tên
“Molecule Man” trên được dựng sau khi nước Đức thống nhất – song
song với ư tưởng nêu lên tính vẹn toàn và thống nhất của thế giới,
nó mô tả cảnh tay bắt mặt mừng của những đứa con cùng một mẹ Tổ quốc
đă t́m về với nhau sau cuộc chia cắt địa lư và ư thức hệ. Pho tượng
là ư nguyện, là kết quả của sự hoà giải, sự liên kết đồng bào. Điều
này trái ngược với những ǵ đă diễn ra với hắn.
Bước vào pḥng tiếp khách của sứ quán, sau khi sắp hàng chờ tới
lượt, hắn tŕnh với nhân viên sứ quán tờ giấy hẹn đến lấy kết quả
xin thị thực vền thăm thân nhân tại Việt Nam. Lướt xem qua tờ giấy
hẹn, nhân viên tiếp nhận đơn từ của sứ quán bảo hắn chờ một lát. Hắn
là người Việt đă nhập quốc tịch Cộng hoà liên bang Đức. Xa quê hương
đă lâu, cha mẹ hắn ở nhà tuổi đă cao, như ngọn đèn dầu trước gió,
nên về thăm quê nhà, gặp lại cha mẹ, anh em luôn là điều hắn đau đáu
trong ḷng. Trước đây khoảng một tháng, do bận việc, hắn làm giấy ủy
quyền nhờ vợ hắn đến sứ quán Việt Nam nộp đơn xin thị thực về thăm
nhà. Nhân viên sứ quán hẹn một tuần sau đến lấy kết quả. Đúng một
tuần sau đó, vợ hắn đến và được thông báo là đối với trường hợp của
hắn, sứ quán phải xin ư kiến trong nước nên tuần sau mới có trả lời.
Thông thường th́ đối với người mang quốc tịch nước ngoài, kể cả thời
gian xin ư kiến của Bộ ngoại giao trong nước, thời hạn xét và cấp
thị thực không kéo dài quá một tuần. Hai tuần câu trả lời đối với vợ
hắn vẫn là “chưa có kết quả“. Thế là đă rơ: việc xin thị thực của
hắn đă gặp khó khăn. Và hôm nay, hắn phải xin nghỉ việc để trực tiếp
đến nhận sự giải đáp cuối cùng.
Sau khoảng 30 phút chờ đợi, nhân viên sứ quán gọi hắn lại và nhẹ
nhàng cho biết trường hợp của hắn vẫn chưa có trả lời. Cũng rất nhẹ
nhàng, hắn nói rằng thời gian chờ đợi thị thực của hắn là quá bất
b́nh thường, nên hắn đă bỏ ư định xin thị thực, và yêu cầu sứ quán
Việt Nam trả lại cho hắn quyển hộ chiếu Đức. Nhân viên sứ quán trả
lời quyển hộ chiếu của hắn hiện do một bộ phận khác của sứ quán quản
lư, và hẹn hắn hai giờ sau quay lại. Đúng hai giờ sau, hắn trở lại
pḥng chờ. Sau khoảng 15 phút, cánh cửa phụ, nơi dành riêng cho nhân
viên sứ quán hé mở, một người đàn ông khoảng trên 40 tuổi, mặc com
lê xám, gọi to:
- Ai là anh P?
Hắn đứng dậy:
- P là tôi đây.
Người đàn ông nói:
- Mời anh vào trong này!
Đi theo người đàn ông, hắn lên tầng gác và bước vào một pḥng
tiếp khách với một bộ xa-lông da và một chiếc bàn mặt kính có bầy
sẵn nhiều đồ giải khát. Sau khi khép cửa, người đàn ông bắt tay hắn:
- Anh c̣n có tên nữa là A, đúng không?
Hắn mỉm cười:
- Đúng vậy.
A là tên hắn dùng trong các bài viết đă đăng trên một số báo chí
của người Việt xuất bản tại hải ngoại.
Người đàn ông mời hắn ngồi, rót nước mời rồi nh́n thẳng vào mặt
hắn:
- Tôi là B, bí thư thứ nhất của sứ quán phụ trách công việc liên
quan tới anh. Anh chắc không biết tôi đâu, nhưng chúng tôi biết khá
nhiều về anh. Thậm chí, tôi đă biết anh từ rất lâu do đây là nhiệm
kỳ công tác thứ hai của tôi tại Đức.
Hắn hơi cười, và cũng nh́n thẳng vào mắt người cán bộ sứ quán:
- Tôi không lạ là các anh biết nhiều về tôi, v́ thực ra, mọi
việc tôi làm đều rơ ràng, không có ǵ phải giấu giếm.
Im lặng một lúc, người cán bộ sứ quán nói tiếp:
- Chắc anh cũng biết tôi mời anh vào đây v́ việc ǵ. Xin thông
báo với anh là trong nước không đồng ư cấp Visa về thăm Việt Nam cho
anh. Lư do là do quan hệ của anh đối với các tổ chức chính trị phản
động.
Hắn lập tức phản ứng:
- Theo tôi, chữ “phản động”có nhiều cách hiểu, và anh không nên
dùng nó ở đây! Tất cả các tổ chức mà tôi có quan hệ tuy có nhiều
cách biệt khác nhau, nhưng đều có mục đích chung là đóng góp xây
dựng cho đất nước khá hơn. V́ vậy, chữ “phản động” ở đây là không
hợp lư!
Nét mặt người cán bộ hơi sững lại, nhưng sau một hai giây, anh
ta lại từ tốn:
- Tôi hiểu anh, vậy th́ tôi sẽ gọi là các tổ chức đối kháng, có
được không?
Hắn tiếp lời:
-
Gọi như vậy th́ tôi đồng ư.
Toàn bộ câu chuyện gần 60 phút sau đó giữa hắn và người cán bộ
sứ quán diễn ra trong một không khí hoà nhă, và gần như là thân mật:
- Cách đây mấy hôm, anh có đến dự một buổi nó chuyện chính trị
của tổ chức V, chúng tôi cũng có mắt tại đó. Tôi thấy ư kiến anh nêu
ra hôm đó khá sâu sắc, và có thể nói là có chất học giả.
- Hôm đó, tôi không thống nhất với cách nh́n của ông C, diễn giả
buổi nói chuyện, và đă đưa ra những phản biện của ḿnh. Theo ư tôi,
để xă hội Việt Nam theo hướng đi lên, sách lược của tổ chức V khó
dẫn đến kết quả.
- Vậy th́ theo anh, làm như thế nào là tốt nhất: Xin nói thêm là
chúng tôi biết rơ các anh đă bỏ các hoạt động ồn ào và đang cố gắng
đi vào chiều sâu.
- Tôi nghĩ rằng tất cả các tổ chức tôi quen biết đều đang trong
quá tŕnh t́m kiếm một cách đi tối ưu nhất, nhưng tinh thần cơ bản
là sự thay đổi xă hội Việt Nam phải diễn ra trên tinh thần hoà giải,
bất bạo động.
- Thực ra th́ trong nước đă phát triển và tiến bộ rất nhiều.
Cách đây một thời gian ngắn, chúng tôi đă để anh về thăm lại Việt
Nam, và anh phải nhận ra điều đó!
- Đúng là Việt Nan đă có nhiều thay đổi. Tuy ở xa nhà, nhưng do
thường xuyên theo dơi, nên tôi không lạc hậu với t́nh h́nh đất nước.
Qua lần về nước mới đây, tôi đă trực tiếp tiếp cận với những chuyển
biến tích cực, thông thoáng hơn ở Việt Nam. Nhưng tôi vẫn nhận thấy
và phải khẳng định là Việt Nam vẫn cần phải có những thay đổi căn
bản hơn. Anh có nghĩ là như vẫy không?
- Ở đây, tôi không đưa ra nhận định cá nhân, mà chỉ nêu ra những
ư kiến từ trong nước!
- Sao hơn mười năm ngăn cấm, cách đây hơn một năm, các anh đă
cấp thị thực để tôi về thăm nhà, theo tôi, đó là một thay đổi tích
cực. Nhưng hôm nay, các anh lại từ chối. Theo tôi, đó là một sự thụt
lùi. Tại sao lại như vậy?
- Thực ra th́ chúng tôi chưa dứt khoát về trường hợp của anh.
Tất nhiên là nội dung cuộc nói chuyện ngày hôm nay tôi sẽ báo cáo về
trong nước. Và theo tôi, anh vẫn c̣n có cơ hội để trong nước có thể
thay đổi ư kiến.
- Cơ hội đó là ǵ vậy?
- Đề nghị anh hiểu rơ ư tôi! Đây không phải là chúng tôi bắt anh
phải viết bản kiểm điểm hoặc viết báo cáo ǵ. Tôi chỉ đề nghị anh
viết và đưa cho tôi một bản nêu ra những nhận định và suy nghĩ của
anh về t́nh h́nh đất nước.
- Anh biết là tôi đă viết rất nhiều về vấn đề này, nay tôi viết
lại th́ sẽ là thừa. Và hơn nữa, tôi là người không có nhiều thời
gian.
- Anh có thể viết tóm tắt ngắn cũng được. Thậm chí, nếu anh muốn,
tôi sẽ không gửi bản viết của anh về trong nước. Tôi chỉ cần báo cáo
với cấp trên là anh đă viết, thế là đủ. Thực ra th́ chúng tôi chỉ
cần có một bằng chứng là anh đă có một hành động đáp lại thiện chí
của chúng tôi.
- Mục đích về của tôi là để tham hỏi cha mẹ, gia đ́nh và bạn bè.
V́ thế, việc các anh ngăn cản là một điều vô lư. Tôi biết anh đang
làm nhiệm vụ của ḿnh. Nhưng việc anh ngồi nói chuyện một cách hoà
b́nh với tôi ở đây là một dấu hiệu tốt. V́ vậy, để đáp lại, tôi sẽ
suy nghĩ lại trong ṿng một hai ngày về đề nghị của anh.
- Vâng, anh cứ suy nghĩ kỹ đi! Đây là số Handy của tôi. Anh có
thể gọi điện cho tôi vào bất cứ lúc nào.
Đứng dậy bắt tay từ biệt, nh́n thẳng vào người cán bộ sứ quán,
hắn nói thật chậm răi:
- Tôi xin nói rơ: nếu tôi có viết ra ư kiến của ḿnh gửi cho các
anh, th́ đó là do lương tâm, chứ hoàn toàn không phải là để xin các
anh cấp thị thực cho tôi!
Lương tâm mà hắn nói ở đây là hy vọng lé loi vào sự khởi đầu của
việc trao đổi ư kiến về t́nh h́nh đất nước. Để xây dựng được một
nước Việt Nam thực sự dân chủ và văn minh, hắn cho rằng xuất phát
điểm lư tưởng là sự đối thoại hoà b́nh giữa các tổ chức có chính
kiến khác nhau, trong đó có cả lực lượng cầm quyền trong nước. Nhưng
sau một hồi suy nghĩ, hắn nhận ra sự nhẹ dạ của ḿnh: chính quyền
vẫn chưa hề muốn đối thoại với những ai nói khác điều chính quyền
mong muốn! Hàng trăm, hàng ngh́n những nhận định, những đề nghị của
các nhà bất đồng chính kiến trong và ngoài nước c̣n uyên thâm, sâu
sắc hơn nhiều lần so với một vài ư kiến của hắn đă và vẫn đang bị
chính quyền và Đảng cộng sản Việt Nam coi là kẻ thù nguy hiểm và t́m
cách triệt hạ. Bản nhận định của hắn dù có đúng đắn tới đâu cũng sẽ
chỉ là một tờ giấy lộn tự hạ thấp ḿnh được gửi tới cơ quan an ninh
chính trị. Nó sẽ không t́m được người đối thoại và sẽ chỉ mở đầu cho
một sự lấn lướt và phiền nhiễu lâu dài. Sự lấn lướt và phiền nhiễu
sẽ kéo dài cho đến khi người ta hạ gục hắn bằng cách này hay cách
khác.
Hai ngày sau buổi nói chuyện, hắn gọi điện cho người cán bộ sứ
quán:
- Chào anh B, sau khi suy nghĩ kỹ, tôi quyết định sẽ không viết
bản nhận định như anh đề nghị.
- Tại sao vậy? Anh cứ suy nghĩ kỹ nữa đi!
- Tôi đă suy nghĩ kỹ, và thấy rằng nếu có được viết ra, th́ bản
nhận định của tôi cũng chẳng mang lại điều ǵ tốt đẹp.
- Nếu anh như vậy th́ trong nước sẽ không cho anh về đâu!
- Tôi biết vậy, và tôi chấp nhận như vậy!
Hắn chấp nhận nỗi nhớ, nỗi đau xa cách quê hương, cha mẹ, gia
đ́nh. Để bảo vệ một cơ chế chính trị lạc hậu, hệ thống cường quyền
đă muốn tận dụng cả t́nh cảm gia đ́nh thiêng liêng để dồn ép hắn, để
ngăn cản hắn trong việc đền ơn cha, nghĩa mẹ. Nhưng hắn tin cha mẹ
hắn sẽ hiểu rằng chính nhà nước cộng sản Việt Nam mới là thủ phạm
không cho hắn được phần nào vẹn tṛn chữ “Hiếu”. Một chính thể như
vậy phải mang tội bất nhân! Và rất nhiều người Việt Nam tại Đức cũng
phải chịu số phận như hắn.
***
Cách đây hơn mười năm, vợ chồng anh Đ ở Hannover, sau khi được
Lănh sự quán Việt Nam tại Bonn cấp thị thực về thăm Việt Nam, đă về
đến sân bay Nội Bài, Hà Nội. Gia đ́nh anh người Bắc, di cư vào Nam
năm 1954. Mục đích về của anh là được thăm lại quê cha đất tổ sau
hơn 40 năm lưu lạc. Tại cửa khẩu sân bay, công an Việt Nam thông báo
chỉ cho người vợ nhập khẩu, c̣n đối với anh Đ, công an tuyên bố hủy
bỏ thị thực và yêu cầu anh ngay lập tức phải rời khỏi Việt Nam. Lư
do được đưa ra cho việc hủy bỏ thị thức là tại nước ngoài, anh Đ đă
có những hành vi làm phương hại đến lợi ích và an ninh của nhà nước
Việt Nam. Là một người của Trung tâm nhân quyền Hannover, “hành
vi”của anh Đ là tổ chức những buổi sinh hoạt văn hóa, tư vấn giúp đỡ
trong vấn đề hội nhập cho người Việt tại CHLB Đức, và tham gia tổ
chức những buổi hội thảo, toạ đàm về t́nh h́nh đất nước. Khi nói về
quê hương, anh có tiếng là điềm đạm và chưa bao giờ khơi gọi bạo lực,
hận thù. Bài thơ anh vẫn ngâm say sưa trong mỗi lần gặp gỡ bạn bè là
“Đôi mắt người Sơn Tây”của Quang Dũng. Sơn Tây là quê anh. Sắc mặt
anh khi nói đền Sơn Tây bao giờ cũng rạng rỡ một t́nh yêu. Nhưng
ḷng yêu quê nhà và quan điểm chính trị khoan hoà vẫn không giúp anh
được gặp lại quê hương. Chính quyền Việt Nam vẫn căm ghét những ai
v́ ḷng yêu nước và chính kiến mà dấn thân vào những hoạt động khi
Đảng cộng sản không có quyền kiểm soát.
Anh E là một kỹ sư, trước đây là công nhân hợp tác lao động tại
Tiệp khắc, sau đó vượt biên xin tỵ nạn tại Đức và được nước Đức chấp
thuận. Anh và gia đ́nh mở hăng kinh doanh tại Osnabrueck. Cách đây
khoảng bảy năm, anh cũng đă được sứ quán Việt Nam cấp thị thực về
thăm quê. Khi về đến cửa khẩu sân bay, công an Việt Nam thông báo họ
biết rơ rằng tại nước Đức, anh đă từng là thành viên của một tổ chức
chính trị tuy ôn hoà nhưng đ̣i hỏi “đa nguyên, đa đảng”là một điều
“nhà nước Việt Nam c̣n cấm kỵ”. Công an cũng thông báo họ biết rằng
anh không có vai tṛ nổi bật nào trong tổ chức đó, nhưng điều kiện
để nhập khẩu là anh phải khai báo kỹ càng về tổ chức trước đây anh
đă tham gia, và phải tuyên bố hối hận về sự tham gia đó. Anh E từ
chối, và bị ngăn không cho nhập khẩu. Ngay hôm đó, anh phải rời khỏi
cửa ngơ quê hương. Chính quyền Việt Nam e sợ tất cả những ai đứng
trong bất kỳ một tổ chức chính trị nào không phục tùng theo họ.
Trước đây sáu năm, anh H, một nhà khoa học có nhiều công tŕnh
nghiên cứu đă được công bố tại Đức và thế giới cũng bị sứ quán Việt
Nam tại Berlin từ chối không cấp thị thực về thăm gia đ́nh. “Tội”của
anh H là ngoài các công bố về khoa học kỹ thuật, anh cũng là tác giả
của một số bài viết phân tích tư duy chính trị lạc hậu tại Việt Nam.
Anh là người ra đi từ Hà Nội và đă trực tiếp trải qua những trận ném
bom B 52 “giải thảm”của không quân Mỹ tại Hà Nội tháng 12 năm 1972.
Sau những trận bom khốc liệt nhà sập, thịt rơi, máy chảy, anh cùng
bạn bè cũng như bao người Hà Nội khác đă dùng cuốc xẻng và cả tay
không lao vào đào bới những đống đổ nát với hy vọng t́m kiếm và cấp
cứu những người c̣n sống. Anh kể lại, một lần bên đống gạch nát tan
của khu bệnh viện Bạch Mai, anh và đám thanh niên đă khóc nức lên
khi họ ôm ra được từ ngăn hầm sập một chú mèo con c̣n sống sót.
Những người như anh sẽ không bao giờ kêu gọi sự tàn phá quê hương.
Nhưng chính quyền vẫn không cho anh về thăm hỏi, chăm sóc người mẹ
đă già và người cha đă yếu. Khi nghe tin ông Nguyễn Cao Kỳ, nguyên
phó tổng thống chế độ Việt Nam Cộng hoà, người trước đây đă từng lái
máy bay dội bom lên miền Bắc, sau đó sang tỵ nạn tại Mỹ, nay được mũ
áo xêng xang về thăm Việt Nam, anh nói:”Ḿnh ngày xưa chạy dưới làn
bom để cứu người th́ họ cấm về, c̣n người đă ném bom ngày ấy th́ nay
họ trống dong cờ mở đón chào”. Anh bị cấm về khi vẫn c̣n viết ra
những điều trăn trở, c̣n ông Kỳ th́ được về sau khi lớn tiếng ngợi
ca chính thể đương thời. Tức là nhà nước Việt Nam vẫn không muốn
chấp nhận những ai v́ danh dự và trí tuệ mà không chịu “bó giáp xin
hàng”.
***
Ở một góc nh́n nào đó, đă có vài ư kiến cho rằng chính sách của
Đảng cộng sản Việt Nam đối với trí thức đă có nhiều thay đổi, rằng
tiếng nói của trí thức đă được nhà nước tôn trọng hơn. Đă có nhiều
nhà văn, nhà báo ở trong nước được công khai đăng tải những quan
điểm phi cộng sản và tố cáo sự yếu kém và tham lạm của chính quyền ở
một cấp độ nhất định. Đă có những hội nghị không phải do nhà nước tổ
chức nhưng được nhà nước chấp thuận, bàn đến một số vấn đề nhậy cảm.
Vào tháng 7 năm 2008 vừa qua, một hội nghị như vậy đă được tổ chức
tại thành phố Nha Trang với sự tham gia của nhiều trí thức ít nhiều
có tên tuổi tại trong và ngoài nước. Bên cạnh những vấn đề về kinh
tế, giáo dục…đề tài “Xă hội dân sự”- một trong những biểu hiện của
một nền dân chủ đích thực cũng được bàn thảo tại hội nghị.
Trong một thể chế toàn trị, việc tổ chức hội nghị có thể được
coi là một bước tiến tích cực. Tại hội nghị, hầu hết các tham luận
đều đưa ra những ư kiến bức xúc và đề nghị nhà nước phải có thay đổi
trong nhiều chính sách cụ thể. Một điểm son nữa của hội nghị là đă
có những đ̣i hỏi, trong đó có cả đ̣i hỏi của ông Chu Hảo, một trong
những người đứng ra tổ chức hội nghị, và là cựu thứ trưởng Bộ Khoa
học, Công nghệ và Môi trường của chính quyền Hà Nội, rằng Đảng cộng
sản và chính quyền phải tạo điều kiện cho trí thức tham gia vào việc
hoạch định các chính sách của nhà nước. Theo ư của ông Hảo, hoạt
động “tham gia”của trí thức ở đây là “đưa ra những góp ư xây dựng và
phản biện đối với Đảng và nhà nước”. Ư kiến này đă được ông Hảo đưa
ra liên tục và nhiều lần khi ông t́m cách định nghĩa “thế nào là trí
thức”. Việc trí thức phải được và phải có dũng khí “phản biện”, theo
ông Hảo và nhiều nhà trí thức trong nước, là một cách tân quan trọng.
Đáng tiếc là cách nh́n này c̣n rất thiếu sót! Việc “tham gia”vào
công việc quốc gia không thể chỉ được giới hạn vào hành động góp ư
hay phản biện. “Góp ư”hay kể cả “phản biện”chỉ là một việc làm gián
tiếp. Đơn thuần góp ư hay phản biện tức là đứng ngoài ṿng quyền lực
và chỉ quẩn quanh trong vai tṛ “quân sư”khá rụt rè của trí thức Á
Đông, một điều đă bị không ít học giả đương thời phân tích và chỉ ra
những yếu điểm chết người. Phải thấy rằng, phần quan trọng nhất của
việc tham gia là các hoạt động trực tiếp được biểu hiện thông qua
tuyên truyền tư tưởng, chính kiến, thành lập, tham gia đảng phái,
được tự do bầu cử và ứng cử với mục tiêu thực thi đường lối chính
trị của ḿnh nếu được người dân tín nhiệm. Trí thức chỉ có thể thực
sự tham gia vào công việc quốc gia khi họ trở thành những lực lượng
cụ thể trong xă hội với tất cả các quyền trên. Nhưng, đó là mà chính
quyền hiện nay c̣n lo sợ. Nỗi lo này chứng tỏ sự yếu kém của chính
quyền và được trấn an bằng một hệ thống đàn áp điêu luyện. Sống
trong sự d́nh dập và đàn áp này, hầu hết trí thức trong nước, dù
muốn hay không, cũng đang phải tạm hài ḷng với những “phản biện”khá
êm dịu của ḿnh.
So với bạn bè trong nước, trí thức bất đồng chính kiến tại hải
ngoại không bị trực tiếp đè nén, đe doạ hay bắt bớ, tù đày. Nhưng,
để bảo vệ cho quyền lợi của họ trong một thể chế cực kỳ tŕ trệ
trong năo bộ, chính quyền cộng sản Việt Nam vẫn đang sử dụng những
biện pháp cơ bắp cuối cùng để ngáng trở, triệt hạ những ai không
muốn đầu hàng và muốn dùng khối óc của ḿnh trực tiếp tham gia vào
tiến tŕnh canh tân đất nước. Cùng với việc đàn áp, đánh đập, giam
cầm những nhà bất đồng chính kiến và những nhà báo, nhà văn c̣n dũng
khí ở trong nước, việc ngăn cản những người bất đồng chính kiến tại
hải ngoại không được về Việt Nam ngay cả khi mục đích về của họ rất
hoà b́nh và rất riêng tư chứng tỏ nhà cầm quyền Việt Nam đă tự tạo
ra con dấu “thị thực yêu nước” một cách vô cùng phi lư. Điều này, họ
không được phép; và trước sau, họ cũng phải trả lại cho tất cả người
dân Việt Nam lương thiện quyền được tự do đi lại trên quê hương,
quyền được trực tiếp sửa sang, dựng xây quê cha, đất tổ. Khi đó, toà
đại sứ Việt Nam tại Berlin mới không c̣n là một phản thể đối với bức
tượng “Molecule Men”kế bên kêu gọi sự đoàn kết nhân loại, giống ṇi.
Berlin, 12.2008
Phạm Việt Vinh
(*): Hắn là từ nhân xưng đă được nhà văn Bùi Ngọc Tấn sử dụng thành
công trong tiểu thuyết Chuyện kể năm 2000, mô tản thân phận một nhà
văn bị chính quyền cộng sản Việt Nam vùi dập. Nhận thấy có điểm
tương đồng giữa ư tưởng của tiểu thuyết đă nêu và nội dung bài viết
trên, nay mạn phép nhà văn Bùi Ngọc Tấn được dùng từ hắn trong vài
ḍng trên |